مقدمه
دولت فرانسه به شکل رسمی مواضع خود در جنگ قرهباغ اعلام کرد و قاطعانه متعهد به حمایت از ارمنستان و ارامنه و همچنین پناهندگان قره باغ کوهستانی است که در پی تهاجم نظامی آذربایجان و 9 ماه محاصره غیرقانونی مجبور به ترک سرزمین و خانه‌های خود شدند. فرانسه در موضعگیری خود از جمهوری آذربایجان خواسته است که به آژانسهای سازمان ملل اجازۀ دسترسی به ارمنستان را بدهند. دولت فرانسه همچنین علاوه بر حمایت سیاسی و گفتاری، به شکل مالی و نظامی نیز کمکهای شایان توجهی را به ارمنستان کرده است. به عنوان مثال تنها در سال 2023 فرانسه در حدود 12.5 میلیون یورو کمک به ارمنستان کرده است. این در حالی است که طرفین درگیر، یعنی جمهوری آذربایجان و ارمنستان، در آستانۀ دستیابی به توافق صلحی با میانجیگری آمریکا و کشورهای غربی هستند که گفته میشود با فشارهای آمریکا و دیگر کشورهای غربی بر ترکیه و آذربایجان به دست آمده است.
دلایل حمایت فرانسه از ارمنستان:
- دور شدن تدریجی ارمنستان از روسیه و روی آوردن آن به جهان غرب: به تدریج پس از جنگ قرهباغ در سال 2020 که منجر به تصرف این منطقه توسط جمهوری آذربایجان شد، دولت روسیه علیرغم تعهد امنیتی به ارمنستان در چارچوب سازمان پیمان امنیت دسته جمعی، هیچ گونه حمایتی از ارمنستان نکرد و در عمل ابتکار را در اختیار آذربایجان قرار داد. پس از آن نیز در جریان تصرف قرهباغ، نیروهای حافظ صلح روسیه مجدداً نقش خود را ایفا نکردند و عملاً قرهباغ را در اختیار جمهوری آذربایجان قرار دادند. به این ترتیب ارمنستان به تدریج از روسیه فاصله گرفته و تلاش میکند که کمبودهای امنیتی خود را ازطریق کشورهای ثالث غربی تأمین کند. در این بین فرانسه و هندوستان و پس از آن ایالات متحدۀ آمریکا محل رجوع ارمنستان قرار گرفتهاند. نشانههای زیادی از افزایش تنش میان ارمنستان و روسیه وجود دارد. به عنوان مثال پس از آن که پاشینیان دو عضو ناشناس سازمان پیمان امنیت جمعی را به کمک کردن به جمهوری آذربایجان در حمله به قره باغ کوهستانی متهم کرد، روسیه سفیر خود در ارمنستان را بدون هیچ توضیحی فراخواند. پاشینیان همچنین رسماً اعلام کرد که از سازمان پیمان امنیت جمعی خارج خواهد شد زیرا این سازمان نه تنها «تعهدات قراردادی خود را انجام نمی‌دهد.» بلکه حتی «در حال برنامه ریزی برای جنگ آذربایجان علیه ارمنستان است.» در طرف مقابل نیز، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، دولت پاشینیان را متهم کرده که به دستور غرب «موجب فروپاشی روابط روسیه و ارمنستان» شده است. به طور همزمان، ارمنستان و فرانسه در پاییز گذشته، حدود یک ماه پس از تصرف اراضی باقی مانده در اطراف قره باغ کوهستانی توسط جمهوری آذربایجان توافقنامه‌هایی را درباره افزایش همکاری در زمینه تدارکات نظامی امضا کردند. در ماه دسامبر سال 2023، سنای فرانسه از ارمنستان خواست تا آشنایی خود را با هویتزرها در اسرع وقت تسریع کند[1].خروج ارمنستان از «سازمان پیمان امنیت جمعی» مهمترین نشانۀ دور شدن ارمنستان از روسیه است. ارمنستان اعلام کرده است که قصد دارد از پیمان CSTO خارج شود و در تلاش برای تقویت روابط با غرب است. بخشی از اسناد فاش شده توسط پولیتیکو نشان میدهد که بلاروس، یکی از اعضای این ائتلاف، علیرغم تعهدش برای کمک به دفاع از ارمنستان به عنوان بخشی از پیمان، قبل و بعد از جنگ سال 2020 بین دو همسایه، آذربایجان را به طور فعال مسلح کرده است[2].
- دلایل ژئوپلیتیک: تسلط تدریجی ترکیه و آذربایجان بر منطقۀ قفقاز جنوبی به هیچ وجه برای کشورهای غربی مطلوب نیست. فرانسه و اتحادیۀ اروپا علاقمند به این نیستند که دالان زنگزور که در واقع متصل کنندۀ کشورهای ترک زبان از ترکیه تا آسیای میانه است تحت تسلط ترکیه و آذربایجان قرار گیرد. به همین دلیل نیز فرانسه با مشروعیت زدایی از عملکرد جمهوری آذربایجان، از جمله با ارجاع دادن به احتمال تکرار نسل کشی ارامنه توسط جمهوری آذربایجان و محکوم کردن جمهوری آذربایجان در شورای امنیت به ارتکاب جنایات جنگی علیه ارامنه به دنبال ائتلاف سازی به همراه کشورهای هلنیستی رقیب ترکیه، یعنی یونان و قبرس[3]، و هندوستان به عنوان قدرت آسیایی متحد فرانسه[4] است[5]. با این حال تمامی صداهایی که از اروپا، فراتر از اتحادیۀ اروپا، شنیده میشود مخالف تشکیل دالان زنگزور نیستند. فرستادۀ پیشین بریتانیا در ناتو سر آدام تامسون[6] در اظهار نظری تشکیل این دالان را اتفاق مثبتی ارزیابی کرده زیرا باعث میشود که رؤیای دیرینۀ ناتو به منظور دسترسی به ساحل دریای خزر از طریق نفوذ ترکیه در این دالان تحقق یابد[7]. به مورد مذکور باید وابستگی برخی کشورهای اتحادیۀ اروپا به صادرات انرژی از طرف جمهوری آذربایجان را نیز اضافه کرد.
- نقش سنتی فرانسه در مناقشۀ قرهباغ: فرانسه به طور سنتی یکی از سه عضو گروه مینسک (فرانسه، آمریکا و روسیه) است که از سال 1991 عهده دار حفاظت از صلح در این منطقه بودهاند. پس از هجوم آذربایجان در سال 2020 این گروه به طور تقریبی کارکرد خود را از دست داد و سپس روسیه تبدیل به تنها بازیگر معنادار آن شد. پس از آغاز جنگ اوکراین، روسیه تأثیرگذاری خود را تا حدود زیادی از دست داد و آمریکا و فرانسه نفوذ خود را در قفقاز جنوبی افزایش دادند.
- تأثیر لابی ارامنۀ فرانسه: فرانسه جمعیت زیادی از ارامنه دارد و به طور سنتی یکی از قوی‌ترین حامیان اروپایی ایروان است. در مورد تأثیر لابی ارامنه در فرانسه از طرف رسانههای جمهوری آذربایجان و ترکیه گاه اغراق شده است، اما نمیتوان تأثیرات این لابی را انکار کرد. شخصیتهای برجستهای مانند پاتریک دوجیان (متوفی در سال 2020) که در سالهای 2008 تا 2010 وزیر دولت به منظور احیای اقتصادی (در شرایط بحران بزرگ اقتصادی 2008) بود و شخصیتهای دیگری مانند مراد پاپازیان و آرا تورانیان که شخصیتهای رسانهای و سیاسی تأثیرگذار در این لابی بودهاند. در عین حال از نظر فرهنگی و تاریخی نیز فرانسه و ارمنستان دارای پیوندهای عمیقی هستند. میساک مانوشیان، یکی از شخصیتهای بزرگ مقاومت فرانسه در جنگ جهانی دوم بود که در سال 2023، پیکر او به دستور رئیس جمهور و طی مراسم باشکوهی به پانتئون، آرامگاه مخصوص شخصیتهای تاریخی فرانسه، منتقل شد. به طور کلی اقلیت ارامنه از سرمایۀ نمادین بسیار قوی در فرانسه برخوردارند که میتوانند با استفاده از آن برخی تصمیمات سیاسی را به سمت مطلوب خود هدایت کند[8]. همچنین به طور سنتی در طول امپراتوری عثمانی، دولت فرانسه به عنوان حفاظت از اقلیت ارامنۀ ساکن امپراتوری عثمانی، حضور و نفوذ خود را در لبنان تحکیم کرد. در موضوع نسل کشی ارامنه در سال 1917 نیز دولت فرانسه یکی از معدود کشورهایی است که به طور رسمی نسل کشی ارامنه را به رسمیت شناخته و به همین دلیل نیز مشکلات عدیدهای را در ارتباط خود با ترکیه تجربه کرده است.
- حمایت از دولت غربگرای ارمنستان: با توجه به بحران داخلی فزایندۀ ارمنستان در جنگ با جمهوری آذربایجان و گسسته شدن تدریجی پیوندهای این کشور با روسیه، به نظر میرسد که ناآرامی در ارمنستان و برکناری دولت غرب گرای نیکول پاشینیان یکی از مهمترین خطوط قرمز فرانسه و غرب باشد. به عنوان مثال گزارشهایی از ارمنستان مبنی بر نارضایتی و اعتراض کهنهسربازان جنگ قرهباغ وجود دارد. برخی از منابع احتمال شعله ور شدن یک انقلاب در ایروان را به دست این کهنهسربازان مطرح کردهاند. همچنین، تبلیغات ضد غربی نیز از طریق دستگاههای رسانهای روسیه در حال انتشار در ارمنستان است[9]. یکی از دلایل کمکهای غرب به دولت پاشینیان را باید در همینجا جستجو کرد. از سوی دیگر رقابتهایی نیز میان کشورهای اروپایی به خصوص فرانسه، بریتانیا و آلمان به منظور افزایش نفوذ در قفقاز جنوبی وجود دارد. در حالی که انگلیس تا حدودی از جمهوری آذربایجان حمایت میکنند، فرانسه و آلمان به سمت ارمنستان گرایش دارند.
تسلیحات تحویل داده شده توسط فرانسه به ارمنستان
اگرچه اطلاعات چندان دقیقی در مورد ماهیت و حجم تسلیحات فروخته شده به ارمنستان از سوی فرانسه وجود ندارد، گزارشهای رسانهای متعددی در این مورد منتشر شده است. ظاهراً تصمیم برای آغاز همکاری مستقیم نظامی بین فرانسه و ارمنستان در سفر سورن پاپیکیان وزیر دفاع ارمنستان به پاریس در سپتامبر 2022 اتخاذ شده است. منابع مختلف به ویژه مجلۀ امنیت جهانی آمریکا[10] در این مورد می‌نویسد که ادبیات امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه، در طرفداری از ارمنستان می‌تواند به توافقی در مورد دفاع هوایی منجر شود. همچنین امکان ارائه «سیستم‌های ضد هوایی میسترال فرانسه به ارمنستان نیز مطرح شده است.» از جمله مهمترین گزارشهایی که در این مورد منتشر شده میتوان به گزارش دستگاههای اطلاعاتی اوکراین اشاره کرد. این دستگاهها تحویل پنجاه نفربر زرهی و همینطور «سلاحهای مرگبار» را گزارش کردند. در منابع رسانهای البته مشخص نشده است که منظور از سلاحهای مرگبار چیست. علت حساسیت خاص کی یف به تحویل تسلیحات فرانسوی به ارمنستان استفادۀ بالقوۀ این تسلیحات توسط روسیه علیه اوکراین بود. در واقع روسیه با وجود تفاهم نامههای امنیتی خود با ارمنستان میتوانست این تسلیحات را از این کشور گرفته و در جهت منافع خود استفاده کند. از سوی دیگر، در ماه ژوئن سال 2024 وابستۀ نظامی فرانسه در ارمنستان مستقر شده و مسئولیت تحویل سلاحهای مرگبار به ارمنستان را برعهده گرفته است[11]. استفان لوکورنو وزیر دفاع فرانسه سفارش نیز 36 توپ خودکششی سزار از سوی ارمنستان را تأیید کرده است، اما مشخص نیست که این توپ‌ها چه زمانی به ارمنستان تحویل داده خواهند شد.[12]
رادارهای نظارت هوایی GM200 ساخت تالس و موشک‌های میسترال MBDA نیز از جمله تسلیحاتی هستند که گفته میشود موضوع مذاکره قرار گرفتهاند. علاوه بر موارد مذکور مواردی مانند 50 خودروی زرهی باستیون، سه رادار گراند مستر 200 (GM 200) و دستگاههای دید در شب نیز از جملۀ تجهیزاتی هستند که در این فهرست ذکر شده است. رادارهای گراند مستر میانبرد بوده و به منظور مقابله با پهپادهای انتحاری آذربایجان کاربرد دارند.
علاوه بر کمکهای ارائه شده توسط فرانسه باید به بستۀ کمکی اتحادیۀ اروپا به مبلغ 10 میلیون دلار نیز اشاره کرد. این بسته را «شورای اتحادیۀ اروپا» (شورای وزیران کشورهای اتحادیۀ اروپا متشکل از وزیران مربوطه با توجه به موضوع مورد بحث) در ماه ژوئن (مرداد ماه جاری) تصویب کرده است و مورد اعتراض شدید جمهوری آذربایجان قرار گرفت. کمیسیون اروپا اهداف خود را از تصویب این بستۀ کمکی «افزایش تواناییهای لجستیکی ارمنستان»، «افزایش حفاظت از شهروندان در شرایط بحران و ضرورت» و افزایش قابلیت هماهنگی عملیاتی ارمنستان با اتحادیۀ اروپا در صورت مشارکت ارمنستان در عملیات آیندۀ نیروهای اروپایی ذکر شده است.
به دنبال تخصیص یافتن بستۀ کمکی ده میلیون دلاری اتحادیۀ اروپا، آیخان حاجی‌زاده سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای اعلام کرد: تصمیم اتحادیه اروپا برای ارسال کمکهای نظامی به ارمنستان اقدامی اشتباه و خطرناک است که به افزایش تنش در منطقه کمک میکند. وی اعلامیه اتحادیه اروپا را یک جانبه و مغرضانه و همچنین مظهر سیاست ایجاد تفرقه در منطقه توصیف کرد[13]. با این وجود نمیتوان اجماع کاملی را در اتحادیۀ اروپا در مورد مسئلۀ مربوط به جنگ قرهباغ ملاحظه کرد. به عنوان نمونه برخی از بخشهای اتحادیۀ اروپا بسته به وابستگی خود به جمهوری آذربایجان در زمینۀ انرژی مخالف برخورد سختتر با اتحادیۀ اروپا هستند و همچنین برخی از اظهار نظرهای مسئولان بریتانیایی، که توسط وبسایتهای ایرانی نشر یافتهاند نشان میدهد که در این مورد اختلافاتی میان کشورهای اروپایی (اگرچه بریتانیا جزء اتحادیۀ اروپا نیست) وجود دارد.
راهبرد مقابلهای جمهوری آذربایجان علیه فرانسه
در مقابل ائتلاف سازی به نفع ارمنستان، جمهوری آذربایجان نیز راهکارهایی را به منظور مقابله با ارمنستان به کار گرفته است. از نظر ژئوپلیتیک، برخی از کشورهای اتحادیۀ اروپا مانند بلغارستان، رومانی، یونان و مجارستان به گاز وارد شده از جمهوری آذربایجان وابستهاند. این ثروت ژئوپلیتیکی علی اف را جسورتر کرده است تا از «روایتی حداکثری» در مورد ارمنستان استفاده کند و حتی بخش‌هایی از ارمنستان را «آذربایجان غربی» بخواند. یکی از اقدامات معنی دار جمهوری آذربایجان در مقابل فرانسه، تحریک جنبشهای استقلال طلبانه در سرزمینهای فراساحلی فرانسه است. به عنوان نمونه جنبش جدایی طلبان در کالدونیای جدید، سرزمین تحت حاکمیت فرانسه در اقیانوس آرام، در ماه می به طور مستقیم از طرف جمهوری آذربایجان حمایت میشد. الهام علیاف، رئیس جمهور آذربایجان جزایر تحت حاکمیت فرانسه را «تحت استعمار» ارزیابی کرده و اعلام کرده است که از جنبشهای استقلال طلبانه در این جزایر حمایت میکند. در ماه می، ژرالد دارمنن، وزیر کشور فرانسه، گفت که ناآرامی‌های مرگبار در کالدونیای جدید، یک قلمرو فرانسوی در اقیانوس آرام، از سوی آذربایجان حمایت میشود و ادعا کرد که باکو از آن عقب نشینی کرده است. وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای اعلام کرد: «تجهیز ارمنستان توسط فرانسه به تأسیسات توپخانه‌ای مرگبار و تهاجمی و انواع دیگر تسلیحات، علیرغم هشدار طرف آذربایجانی، شاهد دیگری بر فعالیت‌های تحریک‌آمیز فرانسه در قفقاز جنوبی است[14]. حمایتهای فرانسه از ارمنستان، تنها مورد مخالفت دولت جمهوری آذربایجان قرار نگرفته است، بلکه با مخالفت روسیه نیز مواجه شده است. به عنوان مثال ماریا زاخاروا، سخنگوی وزارت امور خارجۀ روسیه این [فروش] را گام دیگری در جهت تنش آفرینی در منطقۀ قفقاز جنوبی دانست.
[1] https://www.rferl.org/a/armenia-france-defense-russia-azerbaijan-howitzer/32997862.html
[2] https://www.politico.eu/article/russia-accuse-france-fomenting-war-caucasus-arms-sale/
[3] https://www.azernews.az/analysis/222843.html
[4] https://thegeopolitics.com/france-armenia-india-forging-a-euro-asia-strategic-alliance/
[5] https://www.forbes.com/sites/pauliddon/2023/07/09/greece-cyprus-and-armenia-are-increasing-military-cooperation-and-upgrading-their-armed-forces/?sh=25d0c3f03d75
[6] Sir Adam Thomson
[7] https://iuvmarchive.org/en/article/former-uk-envoy-to-nato-urges-pm-boris-johnson-to-back-azerbaijan
[8] https://www.slate.fr/story/100813/armenie-hollande-lobby
[9] https://carnegieendowment.org/emissary/2024/07/armenia-azerbaijan-peace-plan-us-role?lang=en
[10] Global Security Review
[11] https://www.aa.com.tr/fr/monde/la-france-va-vendre-des-canons-caesar-%C3%A0-larm%C3%A9nie/3252647
[12] https://www.reuters.com/world/europe/france-says-it-will-sell-caesar-howitzers-armenia-2024-06-18/
[13] https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2024/07/22/european-peace-facility-council-adopts-the-first-ever-assistance-measure-in-support-of-the-armenian-armed-forces/
[14] https://www.politico.eu/article/azerbaijan-ilham-aliyev-vows-support-french-territories-against-colonial-rule/
