بحران اوکراین تبعات مختلف سیاسی و اقتصادی برای منطقه غرب آسیا دارد؛ زیرا این بحران، بیانگر واقعیت‌های جدید در منطقه است. هم‌پیمانان سنتی آمریکا از سیاست «دنباله‌روی» که در دوران جنگ سرد و حتی در عصر تک قطبی بعد از فروپاشی شوروی در قبال آمریکا پی می‌گرفتند، عدول کرده‌اند و کشورهای منطقه اکنون با پرهیز از قرار گرفتن در دو راهی انتخاب میان یکی از اردوگاه‌های رقیب در نظام بین‌الملل، بر روابط بهتر همزمان با آمریکا، روسیه و چین تأکید دارند. علاوه بر این، بحران اوکراین در دو بُعد، اهرم فشار سیاسی برخی از کنشگران منطقه‌ای را در ارتباط با آمریکا و روسیه تقویت کرده است؛ از یک سو، اهمیت نقش کشورهای منطقه در تأمین منافع آمریکا (حتی خارج از غرب آسیا) با تأکید بر برقراری تعادل در قیمت جهانی بازار انرژی و همچنین تأمین انرژی مورد نیاز اروپا به جای روسیه افزایش یافته است و از سوی دیگر، کشورهای منطقه از نحوه کنشگری خود در بحران اوکراین به نفع جلب نظر مثبت روسیه در پرونده‌های منطقه‌ای بهره می‌برند.
۱. تبعات سیاسی
- نمایش ژئوپولتیک جدید در منطقه:
موضع‌گیری‌های هم‌پیمانان آمریکا در غرب آسیا در قبال جنگ اوکراین نشان داد که منطقه طی یک دهه گذشته در نتیجه سیاست دولت‌های اوباما، ترامپ و بایدن، تغییراتی راهبردی را پشت سر گذاشته است.۱ از طرف دیگر، برخلاف آمریکا که در نتیجه سیاست‌های خود از دهه ۲۰۱۰ تاکنون به عنوان یک هم‌پیمان غیر قابل اتکا و اعتماد در میان شریکان منطقه‌ای شناخته شده، روسیه با افزایش نفوذ در غرب آسیا میان منافع خود و کشورهای منطقه در پرونده‌های مختلف پیوند برقرار کرده است.
پیش از آغاز جنگ اوکراین، یکی از پایه‌های دیپلماسی دولت بایدن مبتنی بر رایزنی با کشورهای منطقه- به ویژه صادرکنندگان نفت و گاز- برای تأمین امنیت بازار انرژی جهان استوار بود. از این حیث، بحران اوکراین فرصتی برای کشورهای منطقه است تا از شرایط به نفع خود بهره‌برداری سیاسی کنند و اهرم فشار بیشتری در برابر آمریکا و اروپا داشته باشند؛ از جمله فرصتی برای عربستان جهت بهبود روابط خود با دولت بایدن است که تاکنون از تعامل با ولیعهد محمد بن سلمان پرهیز می‌کرد.۲ در طرف دیگر روسیه قرار می‌گیرد که کشورهای منطقه از طریق کنشگری در بحران اوکراین به دنبال جلب نظر مثبت روسیه در پرونده‌های منطقه‌ای هستند. کاری که امارات با رأی ممتنع خود در قطعنامه علیه روسیه انجام داد و در مقابل، روسیه رأی منفی به قطعنامه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه یمن صادر نکرد.
- حضور نظامی آمریکا در غرب آسیا:
بحران اوکراین در کوتاه‌مدت نمی‌تواند بر وضعیت حضور نظامی آمریکا در منطقه تأثیر بگذارد، زیرا بخش عمده نیروهایی که در جریان بحران اوکراین برای حمایت از متحدان ناتو مستقر شده‌اند، از اروپا هستند. هرچند در صورت طولانی شدن منازعه اوکراین، برخی از اقدامات نظامی آمریکا نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد از جمله اقداماتی که این کشور برای اطمینان بخشیدن به هم‌پیمانان خود انجام می‌دهد. بنابراین در صورتی که یک جنگ بلندمدت در انتظار اروپا باشد، این احتمال وجود دارد که آمریکا برخی از تجهیزات نظامی خود را از منطقه برای استقرار در اروپا خارج کند.۳
۲. تبعات اقتصادی
- نقش‌آفرینی منطقه در تعدیل بازار جهانی انرژی:
مهم‌ترین بعد اقتصادی بحران اوکراین در ارتباط با منطقه غرب آسیا به بحث انرژی مربوط می‌شود. علی‌رغم تلاش‌های اتحادیه اروپا برای کاهش وابستگی خود به گاز روسیه، همچنان گاز طبیعی مهم‌ترین اهرم فشار اقتصادی روسیه علیه کشورهای اروپایی محسوب می‌شود. بر اساس آمار منتشر یافته از اداره اطلاعات انرژی آمریکا، کشورهای عضو اتحادیه اروپا به علاوه بریتانیا بیش از 80 درصد گاز طبیعی مصرفی خود در سال ۲۰۲۰ را وارد کردند که حدود ۷۴ درصد آن از طریق خط لوله و مابقی به صورت گاز مایع منتقل شد. در این میان، روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گاز به اروپا است که ۴۰ درصد از سهم کل را به خود اختصاص می‌دهد. این گاز صادراتی از طریق چندین خط لوله منتقل و بسیاری از آن از طریق اوکراین وارد اروپای مرکزی می‌شود. هرچند تاکنون تحریم‌هایی علیه بخش انرژی روسیه تحمیل نشده یا کشورهای اروپایی تصمیمی رسمی دال بر کاهش واردات از روسیه اتخاذ نکرده اند اما دو بحث یافتن جایگزین برای صادرات انرژی روسیه به اروپا و کاهش قیمت انرژی در سطح تحلیلی و سیاسی پیگیری می‌شوند.
قطر، به عنوان یکی از گزینه‌های مطرح، در کوتاه‌مدت ظرفیت کافی برای کمک به اروپا جهت جایگزینی گاز روسیه را ندارد؛ چراکه همه ظرفیت تولیدی قطر در چارچوب قراردادهای بلندمدت فروخته شده است و مقصد اصلی این صادرات نیز کشورهای آسیایی هستند. اما در آینده با توجه به اینکه تصمیم به افزایش تولید گاز مایع خود (۲۰۲۷-۲۰۲۵) تا دو سوم را دارد، می‌تواند سهم قابل ملاحظه‌ای را در متنوع‌سازی واردات انرژی به اروپا داشته باشد؛ البته در حال حاضر، قطر در بهترین حالت می‌تواند ۱۰ تا ۱۵ درصد از گاز مایع خود را به اروپا صادر کند.۴ از طرف دیگر، عربستان نیز پیش‌تر درخواست‌های آمریکا برای افزایش تولید و عرضه نفت را رد کرد. البته عربستان ملاحظات سیاسی در رابطه با دولت بایدن دارد و در عین حال نمی‌خواهد توافق با روسیه در چارچوب اوپک پلاس را نقض کند. هرچند یک مقام آمریکایی مدعی است که توافقات بیشتری میان آمریکا و کشورهای منطقه برای آرام کردن بازار انرژی و پرهیز از شوک‌های اقتصادی در صورت طولانی شدن منازعه وجود دارد.۵
- نگرانی‌ها از تأمین امنیت غذایی منطقه:
با توجه به اینکه روسیه و اوکراین صادرکنندگان اصلی گندم به منطقه هستند، طولانی شدن بحران اوکراین و عواقب آن برای امنیت غذایی (شامل عرضه و قیمت صادرات) از جمله مهم‌ترین پیامدهای این بحران برای کشورهای منطقه است.هرچند کشورهای منطقه به یک میزان در برابر تغییرات در عرضه و قیمت گندم آسیب‌پذیر نیستند. برای مثال کشورهای خلیج فارس کمتر از کشورهای شمال آفریقا از این تغییرات آسیب می‌بینند.۶ لبنان نیز- که در تامین گندم مورد نیاز به واردات وابسته است- ۶۰ درصد نیاز خود را از طریق وارادات از اوکراین تأمین می‌کند. این در حالی است که گفته می‌شود فقط برای یک ماه ذخیره گندم دارد؛ هرچند تحلیلگران احتمال اینکه این کمبودها و افزایش قیمت‌ها، ناآرامی‌های سیاسی در کشورهای منطقه را به دنبال داشته باشد، بعید می‌دانند.۷
1 https://www.foreignaffairs.com/articles/middle-east/2022-02-14/price-retrenchment?check_logged_in=1&utm_medium=promo_email&utm_source=lo_flows&utm_campaign=registered_user_welcome&utm_term=email_1&utm_content=20220228
2 https://www.csis.org/analysis/hedging-hunger-and-hostilities-middle-east-after-russias-invasion-ukraine
3 https://twitter.com/WashInstitute/status/1499456013141004288?cxt=HHwWgMC-uZXTkc8pAAAA
4 https://agsiw.org/the-ukraine-crisis-is-vindicating-qatars-bold-gas-expansion-strategy/
5 https://www.wsj.com/articles/u-s-diplomatic-push-for-ukraine-falters-in-a-middle-east-influenced-by-russia-11646214130
6 https://agsiw.org/what-the-ukraine-crisis-means-for-gulf-economies/
7 https://www.haaretz.com/middle-east-news/.premium-how-the-war-in-ukraine-could-sow-chaos-in-the-middle-east-1.10644511?utm_source=dlvr.it&utm_medium=twitter
