در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۴۰۴ (۴ آوریل ۲۰۲۵)، نخستین اجلاس سران آسیای مرکزی – اتحادیه اروپا در سمرقند در کشور ازبکستان برگزار شد[۱]. تنوع بخشیدن به مبادلات تجاری به دور از روسیه و چین و تقویت روابط دیپلماتیک، موضوعات اصلی در دستور کار این اجلاس بودند و مسائل حقوق بشر و دور زدن تحریم های روسیه نیز در حاشیه اجلاس مطرح شد. این اجلاس تنها دو روز پس از آن برگزار شد که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا از تعرفه‌های گمرکی بر ده‌ها کشور از جمله متحدانی مانند اتحادیه اروپا و بریتانیا رونمایی کرد و موجبات اعتراض رهبران جهان و التهاب در بازارهای جهانی را فراهم آورد[۲].
شرکت کنندگان در اجلاس
ریاست اجلاس را شوکت میرضیایف[۳] رئیس جمهور ازبکستان بر عهده داشت. اتحادیه اروپا توسط آنتونیو کاستا[۴]، رئیس شورای اروپا[۵] و اورزولا فون‌درلاین[۶]، رئیس کمیسیون اروپا[۷] نمایندگی شد. افزون بر ازبکستان، کشورهای آسیای میانه با حضور قاسم جومارت توقایف[۸]، رئیس جمهور قزاقستان، صدیر جباروف[۹]، رئیس جمهور قرقیزستان، امامعلی رحمان[۱۰]، رئیس جمهور تاجیکستان و سردار بردی محمداف[۱۱]، رئیس جمهور ترکمنستان در این اجلاس شرکت داشتند[۱۲].
پیشینه تاریخی اجلاس
گرچه اجلاس سران آسیای مرکزی – اتحادیه اروپا در سطح فعلی برای نخستین بار است که برگزار می‌گردد، نشست در سطح وزرا و حتی سران کشورهای آسیای مرکزی و مقامات اتحادیه اروپا امری مسبوق به سابقه است. به عنوان نمونه، می‌توان به نشست‌های سران کشورهای آسیای مرکزی و رئیس شورای اروپا که در سال ۲۰۲۲ در آستانه در کشور قزاقستان و در سال ۲۰۲۳ در چلپون آتا در کشور قرقیزستان برگزار شدند، اشاره داشت. افزون بر این دو سند ذیل نیز زمینه را برای برگزاری اجلاس اخیر مهیا نمودند.
- استراتژی اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی مصوب سال ۲۰۱۹؛
- نقشه راه مشترک برای تعمیق روابط بین اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی مصوب (۲۳ اکتبر ۲۰۲۳) در لوکزامبورگ[۱۳].
بیانیه مشترک پس از اجلاس
رهبران حاضر در اجلاس در پایان بیانیه‌ای صادر کردند که اهم موارد آن به این صورت است:
- تعهد به همکاری برای صلح، امنیت و دموکراسی، احترام کامل به قوانین بین‌الملل، از جمله منشور سازمان ملل متحد و اصول اساسی احترام به استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی همه دولت‌ها در داخل مرزهای بین‌المللی به رسمیت شناخته شده آن‌ها؛
- تعهد به احترام به اصول فوق، به ویژه حاکمیت و تمامیت ارضی همه دولت‌ها در چارچوب همه مجامع بین‌المللی و منطقه‌ای، و خودداری از انجام هر گونه اقدامی که مغایر با این اصول باشد؛
- آمادگی برای رسیدگی به چالش‌های امنیتی مشترک از طریق امکانات جدید تعامل بیشتر و تقویت همکاری‌ها در سطوح دوجانبه، منطقه‌ای و چندجانبه در زمینه امنیت سایبری و تهدیدات ترکیبی، تهدیدات شیمیایی، بیولوژیکی، رادیولوژیکی و هسته‌ای و پیشگیری و مقابله با افراط‌گرایی و تروریسم، تقویت امنیت مرزی، و پیشگیری از قاچاق مواد مخدر و انسان؛
- تعهد قوی برای تبدیل شدن افغانستان به یک کشور امن، باثبات و مرفه با دولت و سیستم های حکومتی فراگیر که به حقوق بشر و آزادی های اساسی همه شهروندان خود، از جمله زنان، دختران، افراد متعلق به گروه های قومی و مذهبی و اقلیت ها احترام می گذارد؛
- همکاری برای جلوگیری از دور زدن تحریم‌ها (احتمالا از سوی روسیه) به ویژه جلوگیری از صادرات مجدد اقلام تحریمی؛
- تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی به منظور غلبه بر چالش‌ها و تقویت مشارکت برای تضمین رفاه، توسعه پایدار و تسریع انتقال انرژی و کربن زدایی، تقویت ثبات، امنیت و روابط حسن همجواری؛
- استقبال از امضای معاهده مرزی بین جمهوری قرقیزستان و جمهوری تاجیکستان در بیشکک در ۲۳ اسفند ۱۴۰۳ (۱۳ مارس ۲۰۲۵)؛
- همکاری عمیق و همه جانبه بین دو منطقه مبتنی بر اجرای کامل توافقنامه‌های همکاری و مشارکت پیشرفته دوجانبه[۱۴] از جمله توافقنامه مشارکت و همکاری پیشرفته بین اتحادیه اروپا و جمهوری قرقیزستان امضا شده در تاریخ ۵ تیر ۱۴۰۳ (۲۵ ژوئن ۲۰۲۴)؛
- تقویت روابط تجاری و سرمایه گذاری بین آسیای مرکزی و اتحادیه اروپا و همچنین توسعه و تنوع تجارت منطقه‌ای و بین منطقه‌ای؛
- افزایش همکاری در زمینه مواد خام حیاتی با هدف تضمین زنجیره تامین امن، پایدار و متنوع؛
- تعهد به تقویت اتصال حمل و نقل پایدار به عنوان محرک رشد اقتصادی و یکپارچگی منطقه ای، از جمله پشتیبانی از پلت‌فرم هماهنگی برای کریدور حمل و نقل فرا خزر[۱۵] و پروژه‌های زیرساختی حیاتی در امتداد کریدور میانی با هدف تضمین دسترسی متقابل به بازار و همکاری طولانی مدت؛
- اجرای کامل و مؤثر توافقنامه پاریس به منظور مبارزه با تغییرات آب و هوایی، از دست دادن تنوع زیستی و آلودگی؛
- اجرای رویکردهای نوآورانه در بخش آب و انرژی جهت تقویت اقدامات ملموس برای حفاظت و استفاده کارآمد از منابع آب در منظقه؛
- مشارکت برای بهبود وضعیت در منطقه دریای آرال و کل حوزه دریای آرال؛
- ترویج و حمایت از حاکمیت قانون، حقوق بشر و آزادی های اساسی از جمله تضمین آزادی بیان و تشکل و فراهم آوردن محیطی مناسب برای جامعه مدنی و رسانه‌های مستقل؛
- به رسمیت شناختن نقش نماینده ویژه اتحادیه اروپا برای آسیای مرکزی جهت کمک به تقویت همکاری بین اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی[۱۶].
دستاوردهای اجلاس
با توجه به افزایش تعاملات دوجانبه در سطح بالا در سال‌های گذشته و دستور کار چندجانبه و منطقه‌ای که به سرعت در حال تحول است، رهبران اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی توافق کردند که روابط بین دو منطقه را با ایجاد یک «مشارکت راهبردی» ارتقا دهند[۱۷]. این توافق شامل همکاری در توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل، استخراج مواد خام، انرژی پاک و اتصال دیجیتال است[۱۸]. در ادامه به دو مورد از موضوعات مهم همکاری میان دو منطقه در چارچوب «توافق مشارکت راهبردی» مطرح شده در اجلاس اخیر اشاره می‌شود.
حمل و نقل: نظر به نقش حیاتی راه‌های ارتباطی در اقتصادی جهانی و زنجیره تامین و تولید بین‌المللی، شرکت‌کنندگان در اجلاس بر پیگیری ملموس مطالعه اتحادیه اروپا در مورد اتصالات حمل و نقل پایدار بین اروپا و آسیای مرکزی (منتشر شده در ژوئن ۲۰۲۳)، به ویژه بر برگزاری موفقیت آمیز انجمن سرمایه گذاران دروازه جهانی[۱۹] برای اتصال شبکه حمل و نقل اتحادیه اروپا به آسیای مرکزی۹ و ۱۰ بهمن ۱۴۰۲ (۲۹-۳۰ ژانویه ۲۰۲۴، بروکسل) و ایجاد یک انجمن هماهنگی بین‌المللی در سال ۲۰۲۰ و همچنین سکوی هماهنگی بین‌المللی با بودجه یک میلیارد یورو در سال ۲۰۲۴ با هدف تقویت حمل و نقل پایدار در آسیای مرکزی تاکید کردند. شرکت کنندگان همچنین از برگزاری مجمع سرمایه گذاران کریدور حمل و نقل فرا خزر[۲۰] و مجمع اقتصادی اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی[۲۱] که در سال ۲۰۲۵ در ازبکستان برگزار می شود، خبر دادند[۲۲].
مواد خام حیاتی: آسیای مرکزی در حال توسعه تولید انرژی‌های تجدیدپذیر خود است و از ذخایر قابل توجهی از مواد خام حیاتی برخوردار است. اتحادیه اروپا قبلاً دو یادداشت تفاهم را به ترتیب با قزاقستان و ازبکستان در این زمینه امضا کرده‌است و در بیانیه پایانی اجلاس اخیر نیز به مشارکت فعال در حوزه مواد خام حیاتی اشاره شده‌است[۲۳]. در این بیانیه، شرکت‌کنندگان از امضای یادداشت تفاهم اتحادیه اروپا-قزاقستان و اتحادیه اروپا-ازبکستان در مورد مواد خام حیاتی استقبال کردند. شرکت‌کنندگان همچنین اعلام موضع اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در مورد مواد خام حیاتی را برای تصریح بر تمایل به همکاری عمیق‌تر با هر پنج کشور آسیای مرکزی مورد تأیید قرار دادند و بر نقشه راه ۲۰۲۵-۲۰۲۶ تحت یادداشت تفاهم اتحادیه اروپا و قزاقستان در مورد مواد خام حیاتی، باتری‌ها و هیدروژن سبز را تصریح کردند[۲۴].
[۱] https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2025/04/04/joint-press-release-following-the-first-eu-central-asia-summit
[۲] https://www.euronews.com/my-europe/2025/04/04/unlike-others-were-reliable-eu-tells-central-asia-as-it-seeks-greater-access-to-rare-earth
[۳] Shavkat Mirziyoyev
[۴] António Costa
[۵] President of the European Council
[۶] Ursula von der Leyen
[۷] President of the European Commission
[۸] Jomart Tokayev
[۹] Sadyr Japarov
[۱۰] Emomali Rahmon
[۱۱] Serdar Berdimuhamedov
[۱۲] https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2025/04/04/joint-press-release-following-the-first-eu-central-asia-summit
[۱۳] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_25_980
[۱۴] Enhanced Partnership and Cooperation Agreements
[۱۵] Trans-Caspian Transport Corridor
[۱۶] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_25_980
[۱۷] https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2025/04/04/joint-press-release-following-the-first-eu-central-asia-summit
[۱۸] https://www.euronews.com/2025/04/04/central-asia-eu-summit-in-samarkand-marks-historic-regional-unity
[۱۹] Global Gateway Investors Forum
[۲۰] Trans Caspian Transport Corridor (TCTC) Investors’ Forum
[۲۱] EU-Central Asia Economic Forum
[۲۲] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_25_980
[۲۳] https://www.euronews.com/my-europe/2025/04/03/diversifying-from-russia-and-china-main-goal-as-eu-and-central-asia-meet
[۲۴] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_25_980
