این مجموعه به بررسی پدیده مهاجرت و بحران پناهجویان در کشورهای اتحادیه اروپایی میپردازد. در هریک از این سلسه گزارشات یک کشور از اعضای اتحادیه اروپا مورد بررسی قرار گرفته و وضعیت بحران پناهجویان و تأثیرات آن مورد مطالعه قرار میگیرد.
مقدمه
کشور ایتالیا به دلیل موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر ورود پناهجویان به اتحادیه اروپا همواره در معرض مشکلات و بحران ناشی از موضوع مهاجرت قرار داشته است. این مسئله بقدری برای ایتالیا حیاتی بوده است که موضوع مهاجرت به کمپین اصلی احزاب سیاسی در انتخابات اخیر این کشور در اسفندماه ۹۶ مبدل شد و سرانجام نیز دو حزب راست افراطی، و پوپولیست لیگ و جنبش پنج ستاره با اتخاذ سیاستهای ضد مهاجرتی موفق شدند جناح حاکم سوسیالیست را شکست سنگینی داده و به مقام اجرایی و تشکیل دولت در ایتالیا دست پیدا کنند. بسیاری از کشورهای مبدأ این مهاجران را سوریه، نیجریه، تونس، مراکش، اریتره، افغانستان و سومالی تشکیل میدهند. لازم به ذکر است در سطح اتحادیه اروپا ایتالیا بیشترین میزان پناهجو را در طی سال ۲۰۱۶ و اوایل ۲۰۱۷ شاهد بوده است و در این مورد پس از آلمان دومین کشور با درصد بالای ورود پناهجویان تلقی میشود. گزارش پیش رو ابتدا وضعیت ورود مهاجران و پناهجویان به ایتالیا را بررسی کرده و سپس تأثیرات آن در صحنه سیاسی این کشور را مورد اشاره قرار میدهد.
ایتالیا و بحران پناهجویان
ایتالیا طی سالهای اخیر در بحث چگونگی مواجهه با پناهجویان با چالش اساسی روبرو بوده است. این کشور پس از سال ۲۰۱۶ به مهم ترین مسیر مهاجرت پناهجویان به اتحادیه اروپا مبدل شده است. در این کشور تقریباً تمامی پناهجویان از طریق دریا و به وسیله قایق خود را به سواحل ایتالیا میرسانند و لذا چنین تجربه ای با اتخاذ تدابیر کنترل در مرزهای زمینی که در کشورهای دیگر مانند مجارستان یا اتریش بکار گرفته میشود به کلی متفاوت است. از سوی دیگر لیبی کشوری که مبدأ ثانویه بسیاری از این مهاجران است از نبود دولت مقتدر مرکزی رنج میبرد و توانایی کنترل بر روی قلمرو خود را ندارد. لذا اتخاذ یک تدابیر دو جانبه همکاری مانند آنچه میان ترکیه و اتحادیه اروپا در قبال مسیر بالکان اتخاذ شد در مورد ایتالیا تقریباً ناممکن است. نکته حائز توجه اینجاست که توافق ترکیه و اتحادیه اروپا در قبال جلوگیری و کنترل مسیر زمینی بالکان باعث شد مسیر دریایی مدیترانه مرکزی یعنی مسیر دریایی ورود به ایتالیا عملاً تنها گزینه امکان پذیر و سهل برای پناهجویان باشد و میزان استفاده از آن نسبت به مسیر زمینی بالکان در طی سالهای اخیر افزایش چشمگیری داشته است. همچنین عدم توانایی اتحادیه اروپا در اتخاذ راهکار مدیریتی مناسب برای حل مشکلات ناشی از بحران پناهجویان و ورود آن ها به ایتالیا باعث آن شده که میزان حمایت افکار عمومی از این نهاد در ایتالیا به کمترین میزان تاریخی خود سقوط کند و این فضای مناسبی را برای رشد احزاب پوپولیست ضد اتحادیه فراهم نموده است بطوریکه در آخرین تحولات اتحادیه اروپا خواهان ایجاد تدابیری در کشورهای مبدأ و نه در مرزهای اروپا برای کنترل مهاجرت شده اند.
از نظر تاریخی مهاجرت پناهجویان به ایتالیا بیش از سه دهه پیش آغاز شد. برای مثال در مارس سال ۱۹۹۱ بالغ بر ۳۰٫۰۰۰ نفر از اهالی کشور آلبانی فقط در یک روز وارد جنوب ایتالیا شدند. این مهاجرت گسترده از برخی جهات با بحران کنونی شبیه است برای مثال انعکاس تصاویر ورود قایق های مملو از پناهجویان در رسانه های آن هنگام وضعیتی مشابه حمله پناهجویان به خاک ایتالیا را در افکار عمومی ایتالیایی ها متبادر میکرد. تشابه دوم نیز میزان مرگ و میر این پناهجویان در این مسیر بود بطوریکه صد ها تن در آن سالها در دریای آدریاتیک جان خود را از دست دادند. همچنین کشورهای دیگر هم نگرانی هایی از بابت جابجایی ثانویه این پناهجویان به خاک خود ابراز داشتند و از طرفی هم این امر در آن هنگام باعث رونق گرفتن کار قاچاقچیان انسان شد. با این حال وضع کنونی نشان میدهد هیچ یک از این تجربه ها برای ایتالیا و اتحادیه اروپا کارساز نبود. برای مثال پیش از آغاز بحران کنونی دولت ایتالیا اقدام چندانی در ایجاد مراکز مدیریتی و پیش بینی اسکان پناهجویان انجام نداده بود. نکته دیگر اینکه پناهجویانی که اغلب به ایتالیا وارد میشوند قصد دارند از این کشور به دیگر کشورها در اروپا به خصوص در شمال این قاره وارد شوند و لذا از همکاری در پروسه ثبت مشخصات خود در ایتالیا هم خودداری میکنند و این خود جمع آوری داده ها انجام زیرساخت های لازم را هم سخت تر میکند.
در جدید ترین اقدام که بازتابی جهانی داشت، ایتالیا در خردادماه جاری از پذیرش یک قایق شامل بیش از ۶۰۰ پناهجو که به مقصد این کشور در حرکت بودند خودداری کرد. وزیر کشور جدید ایتالیا سالوینی که رهبر حزب راست افراطی لیگ میباشد در این مورد اعلام نمود که ایتالیا همه بنادر خود را به سوی پذیرش این پناهجویان می بندد و این قایق سرانجام مجبور می شود با تغییر مسیر، خود را به اسپانیا برساند.
لازم به ذکر است ایتالیا خواهان بازنگری در توافق نامه دوبلین است، بر اساس این توافقنامه پناهجویان باید درخواست خود برای اسکان را در نخستین کشوری که در آن وارد میشوند ارائه دهند و به نوعی مسئولیت مضاعفی را متوجه آن کشور میدارد، این کشور ها معمولاً یونان و ایتالیا هستند که از نظر جغرافیایی به ناچار در مسیر ورود قرار گرفته اند.
آمار ورود پناهجویان به ایتالیا و اقدامات این کشور
در حال حاضر اگرچه بر طبق آمار در سال اخیر (۲۰۱۸) میزان ورود پناهجویان اندکی نسبت به بازه مشابه قبل کاهش یافته است با این حال تخمین ها حاکی از ورود بیش از ۶۰۰ هزار پناهجو از سال ۲۰۱۴ تا به حال به کشور ایتالیا است. در کل سال ۲۰۱۵ بیشترین میزان ورود مهاجران به کل اروپا را ثبت کرده است. این میزان بالغ بر یک میلیون نفر میشود که ۱۷ در صد آنان زن و ۲۵ درصد نیز کودک بوده اند. در ایتالیا در سال ۲۰۱۰ میزان تقاضا برای پناهندگی کمتر از ۱۵ هزار مورد بود اما همین میزان در سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ به ۲۵ هزار مورد افزایش یافت و در ادامه در سال ۲۰۱۴ به ۳۶ هزار و در سال ۲۰۱۶ به ۹۰ هزار مورد بالغ شد.
در سال ۲۰۱۶ به تنهایی تعداد پناهجویان و مهاجرانی که به سواحل ایتالیا وارد شدند ۱۸۱،۴۳۶ نفر بود که در مقایسه با سال ۲۰۱۵، ۱۸ درصد افزایش یافت. در واکنش به این مسئله، دولت ایتالیا قانونی با عنوان ۱۳/۲۰۱۷ را تصویب کرد که شامل چهار اقدام عمده است:
الف) کاهش درخواست تجدید نظر در مورد رد درخواست پناهندگی
ب ) ایجاد بخش های تخصصی قضایی در مورد مهاجرت در ۱۴ دادگاه محلی
ج) پروژه های مفید اجتماعی (مانند خدمات اجتماعی) که پناهجویان می توانند به طور داوطلبانه و بدون پاداش در هنگام انتظار وضعیت پناهندگی بپیوندند
د افزایش شمار بازداشتگاه ها (تحت مدیریت وزارت کشور)، که به اخراج و بازگشت مهاجرین غیرقانونی اختصاص خواهد یافت و ظرفیت کل مراکز در سراسر قلمرو ایتالیا، بیشتر از ۱۶۰۰ نفر نخواهد بود.
با این حال این اقدامات نتوانست بحران رو به رشد پناهجویان در ایتالیا را کنترل کند و این موضوع همچنان به قوت خود باقی است.
کشور های مبدأ و ملیت پناهجویان
مبدأ بسیاری از پناهجویانی که به سمت ایتالیا حرکت میکنند کشورهای آفریقایی است. رشد بوکوحرام در نیجریه به عنوان پرجمعیت ترین کشور آفریقایی شرایط بحرانی را در این کشور رقم زده و بسیاری را از آن کشور فراری داده است. نکته دیگر اینکه اگرچه لیبی در زمان قذافی به عنوان مقصد بسیاری از پناهجویان آفریقایی بود و کارگران زیادی در جستجوی شغل وارد این کشور نفت خیز میشدند اما پس از سقوط قذافی اغلب آنها مجبور به مهاجرت به سمت اروپا شدند.
هم‌اکنون بر آورد میشود ۸٫۳ درصد از افراد در ایتالیا خارجی هستند. باید توجه داشت اقوام دیگر غیر خاورمیانه ای و آفریقایی که در ایتالیا زندگی میکنند مانند رومانیایی ها که از سال ۲۰۰۴ مهاجرت به این کشور را آغاز کردند با این حال آنچه که در اینجا مورد بررسی قرار میگیرد پناهجویانی هستند که از مبدأ کشورهای خاورمیانه و افریقا و از طریق دریا وارد ایتالیا شده اند. لازم به ذکر است تقریباً نیمی از خارجی‌ها در بخش های خدماتی مشغول هستند برای مثال در سال ۲۰۱۵ به تنهایی خانواده‌های ایتالیایی بیش از ۸۰۰ هزار کارگر خارجی مهاجر را در بخش کمک به سالمندان به کار گرفتند.، بخش های دیگری که در ایتالیا به طور سنتی کارگران مهاجر در آن مشغول هستند را می‌توان بخش ساختمان و راه‌سازی، رستوران ها و هتل ها نام برد. نکته جالب توجه اینجاست که کشور ایتالیا در عین حال از پیری منوسط سنی برخوردار است و آمارها نشان دهنده آن است که بدون مهاجرت جمعیت این کشور تا سال ۲۰۱۵ با بیش از ده درصد کاهش روبرو خواهد بود و در همین حال افراد دارای سن بالا تر از ۷۰ سال بیش از ۶۲ درصد بیشتر خواهند شد.
از نظر آمار ۸۴ درصد از پناهجویان خاورمیانه ای که به اروپا آمده اند دچار درگیری نظامی و جنگ در کشور خود هستند. ۴۹ درصد آنها از سوریه، ۲۱ درصد از افغانستان و ۹ درصد از عراق به و بسیاری نیز از کشورهای آفریقایی از جمله نیجریه، سومالی، اریتره و گامبیا به این کشور آمده اند.
مسیر ورود پناهجویان به ایتالیا
مسیر مدیترانه مرکزی: در این مسیر پناهجویان در ابتدا به شیوه زمینی خود را به کشور لیبی رسانده و سپس از طریق قایق و با گذر از دریای مدیترانه وارد سواحل ایتالیا میشوند و یا ممکن است در این مسیر توسط کشتی های اتحادیه اروپا و یا ایتالیا نجات داده شوند. این مسیر به طور عمده از سال ۲۰۱۳ به بعد مورد استفاده قرار گرفته است. در این راستا بسیاری از خانواده ها تمامی دارایی خود را در اختیار قاچاقچی ها قرار داده تا در لیبی آنها را از طریق قایق به ایتالیا برسانند.
نکته دیگر اینکه مسیر مدیترانه مرکزی اخیراً مقداری به سمت غرب متمایل شده است بطوریکه برخی هم اکنون از مبدأ تونس به سمت ایتالیا حرکت میکنند، تصویر زیر حجم مسیر مدیترانه مرکزی را در مقایسه با مسیرهای دیگر در سال ۲۰۱۷ نشان میدهد:
یافته ها حاکی از آن است که
- ایتالیا مقصد نهایی بسیاری از پناهجویان تلقی نمیشود بلکه آنها این کشور را به عنوان نخستین مرحله از ورود به اتحادیه اروپا تلقی میکند با این حال بیش از ۶۰۰ هزار تن از سال ۲۰۱۴ وارد این کشور شده اند و ۵۰۰ هزار تن از آنها این کشور را ترک نکرده اند.
- از نظر سنی و جنسیت اکثریت پناهجویان را افراد جوان و مذکر تشکیل میدهند.
- توافق اتحادیه اروپا با ترکیه در مارس ۲۰۱۶ باعث شد مسیر مدیترانه مرکزی به نخستین مسیر ورود پناهجویان به اتحادیه مبدل شود
- در سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ نیجریه مبدأ اصلی درصد زیادی از پناهجویان به ایتالیا را تشکیل میداد از میان پناهجویان مبدأ افریقا این کشور با ۴۸ درصد رتبه نخست را به خود اختصاص داده است
- از نظر سنی ۸۰ درصد از پناهجویانی که وارد این کشور میشوند را افراد بین ۱۸ و ۳۴ سال سن تشکیل میدهند
- از نظر جغرافیایی نخستین ناحیه از خاک ایتالیا که پناهجویان به آن پای میگذارند معمولاً جزیره سیسیل است.
تأثیر مهاجرت و بحران پناهجویان در عرصه سیاسی ایتالیا
در ایتالیا طبق آمار موضوع مهاجرت بالاترین نگرانی را میان شهروندان این کشور به خود اختصاص داده و بسیاری از روند های سیاسی ایتالیا در چارچوب چگونگی موضع گیری نسبت به این مسئله شکل گرفته است. این امر همچنین در میان رسانه های ایتالیایی به یکی از پر بحث ترین موضوعات مبدل شده است. بر اساس آمار حدود ۴۹ درصد مردم این کشور معتقد هستند موضوع مهاجرت مهم ترین چالشی است که اتحادیه اروپا با آن رو در رو است. این میزان با فاصله زیادی از تروریسم با ۹ درصد و مسائل اقتصادی با ۲۴ درصد قرار گرفته است که نشان از اهمیت آن در این کشور دارد.
همچنین به موازات کاهش مدارا در مقابل پناهجویان میزان اعتماد به نهادها در حال کاهش است و بسیاری از مردم این کشور معتقدند ایتالیا تنها باید بر اساس میزان سهمیه از پیش تعیین شده و نه بیشتر نسبت به پذیرش پناهجویان اقدام نماید. در عین حال وضعیت نامناسب مالی این کشور این باور را در میان مردم افزایش داده که مهاجران مشاغل را از دست آنها میربایند. افکار عمومی ایتالیا همچنین معتقدند که این کشور از سوی اتحادیه اروپا و نهادهای آن بر سر موضوع مهاجرت تنها گذاشته شده و هیچ مساعدتی از سوی آنها به این کشور ارائه نمیشود.
نتایج انتخابات اسفند ماه ایتالیا نشان داد مسئله مهاجرت در این کشور مهم ترین عامل پیروزی جریان راست افراطی بود. در طی این انتخابات اخبار جعلی متعددی در شبکه های اجتماعی و رسانه ها بر علیه مهاجران و پناهجویان منتشر شد که در ایجاد هراس شهروندان نقش جدی داشت. حزب لیگ شمال که اخیراً نام خود را به لیگ تغییر داده است با اتخاذ رویکرد راست افراطی و با مخالفت جدی علیه مهاجرت، چندفرهنگ گرایی و همچنین سیاست های لیبرال اتحادیه اروپا توانسته است بسیاری از افراد ناراضی جامعه را با خود همراه کند، این حزب عملکرد مناسبی در شمال ایتالیا از خود نشان داد. یکی از شعار های محوری این حزب اولویت با ایتالیایی ها» بود در کنار آن حزب پوپولیست و ضد مهاجر جنبش پنج ستاره هم توانست با اتخاذ سیاست ضد مهاجرتی و مخالفت با اتحادیه اروپا نتایج درخشانی از خود نشاند دهد، این حزب بیشتر در مناطق جنوب ایتالیا نتایج خوبی را از آن خود کرد و سرانجام دولت ائتلافی این کشور با همکاری این دو حزب عمده که در قضیه مخالفت با مهاجرت با یکدیگر اتفاق نظر دارند تشکیل شد و وزارت کشور که مسئول مستقیم موضوع مهاجرت است به سالوینی رهبر حزب لیگ رسید. لازم به ذکر است جناح چپ سیاسی در ایتالیا افت کم سابقه ای را تجربه کرد و تنها در نواحی پایتخت توانست اندک آرایی را به خود جلب کند و سرانجام از قدرت خارج شد. نکته دیگر اینکه دو حزب لیگ و جنبش پنج ستاره که توانستند با تکیه بر کمپین ضد مهاجرتی و مخالفت با سیاست های بروکسل به قدرت برسند در عرصه سیاست خارجی نیز رویکرد متفاوتی دارند، از جمله مهم ترین ویژگی احزاب راست افراطی و مهاجر ستیز ایتالیا نگاه مثبت به روسیه است. این احزاب خواهان لغو تحریم های اتحادیه اروپا بر علیه روسیه هستند و بر سر قضیه سوریه نیز سیاست مشابهی با کرملین را دنبال میکنند.
با توجه به بقدرت رسیدن احزاب ضد مهاجر در اتحادیه اروپا ، جمهوری اسلامی ایران میتواند از این پارامتر در گفتگو های خود با این کشور استفاده نماید. مسلماً میزان وابستگی و نگرانی کشورهای اتحادیه اروپا به ایران بیشتر از آنچه جنبه اقتصادی داشته باشد جنبه امنیتی دارد و جمهوری اسلامی ایران میتواند با سهم مهم خود در کنترل امنیت منطقه از این موضوع به عنوان ابزار چانه زنی نیز استفاده نماید. البته نباید فراموش کرد بیشتر پناهجویانی که وارد ایتالیا میشوند از مسیر شمال افریقا استفاده میکنند درحالیکه پناهجویانی که از مسیر بالکان- مجارستان وارد اروپا میشوند بیشتر از مبدأ خاورمیانه هستند، با این حال اتخاذ قواعد سختگیرانه مهاجران را به سمت مسیر مدیترانه سوق داده است. ایتالیا به عنوان سومین اقتصاد اتحادیه اروپا و هشتمین اقتصاد جهان در حال حاضر تحت یک دولت ائتلافی پوپولیست و راست افراطی قرار دارد که عمیقاً با سیاست های اتحادیه اروپا مخالف است. این کشور اجازه نخواهد داد ماجراجویی های کشورهای دیگر در خاورمیانه یک موج دیگر از پناهجویان را به سمت اروپا ایجاد نماید و به نظر میرسد حاضر خواهد بود تا بر سر این موضوع امتیازاتی را نیز واگذار نماید.
Figure 1 نتایج انتخابات ایتالیا در اسفند ۱۳۹۶
Figure 2 مسیر ورود پناهجویان از افریقا به ایتالیا
Figure 3 مسیر مدیترانه مرکزی
