بالکان غربی از دیرباز تاکنون یکی از چالش برانگیزترین و پیچیده ترین مناطق مورد توجه ناتو بوده است. این منطقه از اعضای ناتو (شامل آلبانی، مونته نگرو و مقدونیه شمالی)، شرکای ناتو (شامل بوسنی و هرزگوین) و کشورهای بی طرف در حوزه امنیتی و دفاعی (شامل صربستان) متشکل شده است. پیچیدگی های منطقه ای و پراکندگی های سیاسی، قومی و مذهبی موجود در بالکان غربی باعث شده است ناتو از دهه ۱۹۹۰ به طور مستمر در منطقه حضور داشته، وضعیت امنیتی و دفاعی کشورهای آن را مورد توجه قرار داده و از پیوستن این کشورها به اتحاد حمایت کند. چرا که اوضاع حاکم بر این منطقه به طور مستقیم بر وضعیت امنیتی اتحاد اثرگذار بوده و حفظ ثبات و آرامش در آن برای ناتو امری کلیدی محسوب می شود.
روابط ناتو با کشورهای بالکان غربی
منظور از بالکان غربی منطقه ای متشکل از کشورهای آلبانی، بوسنی و هرزگوین، مقدونیه شمالی، مونته نگرو و صربستان است.[۱] از آنجایی که یکی از اصلی ترین مولفه های ناتو در حوزه بازداندگی و دفاع مشترک حضور اتحاد در بخش شرقی قلمرو آن است؛ این سازمان از دهه ۱۹۹۰ به طور مستمر و جدی در بالکان غربی حضور داشته و از این طریق در تلاش برآمده است کشورهای این منطقه را با استانداردهای خود همسو نموده و مسیر عضویت این کشورها در اتحاد را هموار کند. ناتو همچنین در سال های اخیر با ایجاد گروه های نبرد چند ملیتی در کشورهای بلغارستان، استونی، مجارستان، لتونی، لیتوانی، لهستان، رومانی و اسلواکی در قلمرو شرقی اتحاد حضور پررنگ تری داشته و سعی کرده است برخی از کشورهای بالکان غربی را نیز به مشارکت در این گروه های نبرد وا دارد. این سازمان برای کمک به تامین هرچه بهتر امنیت و ثبات در قلمرو شرقی اتحاد، در سال های اخیر کشتی ها و هواپیماهای بیشتری را نیز به این منطقه فرستاده است. همچنین اعلام کرده است که در نظر دارد تا سال ۲۰۳۰ بعد نظامی حضور خود در بالکان را با نقش سیاسی تقویت شده خود ترکیب کند. از بین کشورهای بالکان غربی، آلبانی، مونته نگرو و مقدونیه شمالی به ترتیب در سال های ۲۰۰۹، ۲۰۱۷ و ۲۰۲۰ به ناتو پیوسته اند. این در حالی است که بوسنی و هرزگوین هنوز به عضویت ناتو در نیامده و صربستان نیز اساسا به دنبال عضویت در این سازمان نیست. البته نداشتن عضویت ناتو بدین معنا نیست که دو کشور ذکر شده هیچ گونه همکاری با اتحاد ندارند. با این حال هدف هرکدام از کشورها از همکاری با ناتو متفاوت است. بدین ترتیب که بوسنی و هرزگوین با امید پیوستن به اتحاد در همکاری با ناتو به سر می برد در حالیکه صربستان به دلیل اتخاذ سیاست بی طرفی نظامی تمایلی برای عضویت در ناتو ندارد. ناتو با استفاده از روش هایی نظیر استفاده از حضور کشورهای بالکان غربی در عملیات های مشترک خود، پذیرش عضویت آنها در سازمان و همکاری دوجانبه با آنها در منطقه حضور دارد . بازدارندگی و دفاع، مدیریت بحران و امنیت مشترک مهم ترین محورهای همکاری ناتو و کشورهای بالکان غربی است.[۲]،[۳]، [۴]، [۵]، [۶]
تعداد نیروهای ناتو در بالکان، دفاتر، پایگاه ها و محل استقرار
با وجود همکاری مستمر ناتو با کشورهای منطقه از دهه ۱۹۹۰ بدین سو، در حال حاضر این سازمان تنها در شهرهای بلگراد و سارایوو دارای دفاتر رسمی است. البته این بدین معنا نیست که ناتو پیش از این در سایر کشورهای منطقه حضور فیزیکی نداشته است. جست و جوها نشان می دهد دفاتر رسمی ناتو تا پیش از عضویت کشورهای آلبانی، مونته نگرو و مقدونیه شمالی در شهرهای تیرانا، اسکوپیه و پودگوریتسا نیز دایر بوده است. با این حال پس از اتمام فرایند عضویت این کشورها در سازمان، دفاتر ناتو به فعالیت خود پایان دادند. زیرا استدلال آن بود که دفاتر مستقر در این کشورها با انجام اصلاحات لازم و ارائه حمایت های کافی از کشور میزبان ماموریت خود را به انجام رسانده اند. دفتر ناتو در اسکوپیه در مارس ۲۰۲۱ یعنی یک سال پس از عضویت مقدونیه شمالی در ناتو این کشور را ترک کرد.[۷] دفتر ناتو در تیرانا نیز با عضویت کامل آلبانی در این سازمان در ژوئن ۲۰۱۰ غیرفعال شد.[۸] در حال حاضر دفتر رسمی ناتو در صربستان حضوری فعال دارد. این دفتر نمایندگی از سال ۲۰۰۶ با عنوان دفتر ارتباط نظامی ناتو[۹] در بلگراد مستقر شده است و در حال حاضر ریاست آن را ژنرال پیر لوئیجی لودولا[۱۰] از ایتالیا برعهده دارد. این دفتر از اصلاحات نظامی در بلگراد حمایت می کند، مشارکت صرب ها در اجرای «برنامه مشارکت برای صلح» را تسهیل می کند و به انجام فعالیت های ناتو در حوزه دیپلماسی عمومی در منطقه بالکان کمک می رساند.[۱۱]، [۱۲] ناتو برای تسهیل همکاری با بوسنی و هرزگوین در سارایوو نیز دارای مقر رسمی است. مقر ناتو در سارایوو توسط ژنرال متئو ای. والاس از ایالات متحده آمریکا رهبری می شود و کارکنان نظامی و غیرنظامی از کشورهای عضو از جمله مجارستان و ترکیه در آن حضور دارند.[۱۳] مقر ناتو در سارایوو دارای دو ماموریت اصلی است. نخست، کمک به مقامات بوسنی و هرزگوین در انجام اصلاحات بخش امنیتی و دفاعی و اجرای تعهدات مربوط به برنامه همکاری برای صلح و دوم، ارائه پشتیبانی لجستیکی و سایر پشتیبانی ها به ایوفور در بوسنی و هرزگوین در چارچوب برنامه برلین پلاس.[۱۴] اصلی ترین هدف های مورد پیگیری مقر ناتو در بوسنی نیز عبارتند از: کمک به افزایش شفافیت و نظارت غیرنظامی بر نیروهای مسلح بوسنی و هرزگوین، بهبود آموزش پرسنل های خدماتی در مراحل مختلف کاری شان، ادغام کامل زنان در سیاست و عملیات های نظامی و امنیتی، ارائه مشورت در خصوص طراحی و توسعه ظرفیت ها و تجهیزات، کمک به توسعه بودجه، لجستیک و تدارکات، توسعه ظرفیت های مدیریت بحران و حوادث غیر مترقبه، پاسخگویی به بحران و افزایش توانایی نیروهای مسلح بوسنی برای آماده شدن جهت همکاری با ناتو و سایر کشورهای شریک از جمله صربستان و ایرلند، و آماده سازی آنها برای پاسخگویی به چالش های امنیتی منطقه ای و جهانی از جنایات سازمان یافته تا انتشار اطلاعات غلط[۱۵]. ناتو همچنین در قالب ماموریت «نیروی کوزوو[۱۶]» از سال ۱۹۹۹ تعداد زیادی پرسنل نظامی و غیرنظامی در کوزوو مستقر کرده است. طبق بررسی های انجام شده تا این لحظه اطلاعات دقیقی درباره تعداد نیروهای ناتو در هرکدام از کشورهای منطقه به دست نیامده است.[۱۷]، [۱۸]
نوع فعالیت دفاتر و پایگاه های ناتو در بالکان
دفاتر رسمی ناتو در بالکان همواره چند هدف اساسی را دنبال کرده اند. مهم ترین هدف این دفاتر کمک به انجام اصلاحات بخش امنیتی و دفاعی کشورهای میزبان و اجرای تعهدات مربوطه در هر کشور بوده است. ارائه پشتیبانی لجستیکی و سایر پشتیبانی ها از پروژه های جاری در کشور میزبان، بهبود اثربخشی و توسعه قابلیت های دفاعی کشورها شامل وزارت دفاع، وزارت امنیت و نیروهای مسلح، هماهنگ کردن فعالیت های (آموزشی، مالی و مشورتی) دوجانبه متحدان ناتو در کشور میزبان و ملاقات با شخصیت های آکادمیک و دانشجویان کشورهای میزبان دیگر هدف هایی است که توسط این نمایندگی ها پیگیری می شود. هرکدام از این دفاتر نمایندگی با گردهم آوردن چندین شخصیت نظامی بلند پایه و پرسنل نظامی و غیرنظامی وظیفه دارند کشورهای میزبان خواستار عضویت در ناتو را مجاب نمایند در حوزه امنیتی و دفاعی در مسیری حرکت کنند که قادر باشند به استانداردهای مورد نظر ناتو دست یابند. نمایندگی های ناتو در محل همچنین به کشورهای میزبان کمک می کنند مسیر عضویت در ناتو برای آنها هموار تر و پرشتاب تر شود. کمک به افزایش مشارکت زنان در جامعه و بهبود زندگی روزمره مردم از دیگر محورهای فعالیت دفاتر ناتو در منطقه است. این دفاتر همچنین به انجام فعالیت های ناتو در حوزه دیپلماسی عمومی در منطقه بالکان کمک می کنند. به طور کلی هدف دفاتر ناتو در منطقه چه در کشورهای خواهان عضویت و چه در کشورهای بی طرف آن است که از وضعیت امنیتی و دفاعی کشور میزبان اطلاعات کافی را به دست آورده، همکاری این کشورها با ناتو و شرکایش آن را تقویت کرده و حوزه های امنیتی و دفاعی کشور میزبان را هرچه بیشتر به استاندادرهای مورد نظر ناتو نزدیک کنند[۱۹]، [۲۰]
ماموریت های شاخص ناتو در بالکان:
طبق اعلام وب سایت رسمی ناتو این سازمان در حال حاضر دارای چهار عملیات و ماموریت مستقر در بالکان غربی است. در نقشه شماره یک حضور عملیاتی ناتو در منطقه نمایش داده شده است:
نقشه ۱: عملیات ها و ماموریت های جاری ناتو در بالکان غربی
«نیروی کوزوو» مهم ترین عملیات نظامی تحت رهبری ناتو در منطقه بالکان غربی مسحوب می شود. هدف این عملیات حمایت از تلاش های بین المللی در راستای ایجاد صلح و ثبات در کوزوو است. ناتو در قالب عملیات نیروی کوزوو با سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا و سایر شرکای بین المللی همکاری دارد. این سازمان در قالب عملیات «نیروی کوزوو» از سال ۱۹۹۹ تعداد زیادی پرسنل نظامی و غیرنظامی در کوزوو مستقر کرده است. تا جایی که تاکنون حدود ۴۶۸۶ نفر در این عملیات شرکت داشته اند.[۲۱] ناتو در قالب عملیات «پلیس هوایی»[۲۲] در مونته نگرو، آلبانی و مقدونیه شمالی نیز حضور دارد. این عملیات چند ملیتی است و یکی از فعالیت های کلیدی ناتو در زمان صلح به حساب می آید. هدف عملیات پلیس هوایی حفاظت از ایمنی و یکپارچگی حریم هوایی متحدان است و هواپیماهای جنگنده و خدمه آن در طول سال به طور ۲۴ ساعته در حالت آماده باش قرار دارند. در این عملیات همه هواپیماهایی که در حریم ناتو یا نزدیک به آن پرواز می کنند شناسایی و ردیابی می شوند. کشورهای آلبانی، مونته نگرو و مقدونیه شمالی در قالب این عملیات از حفاظت هوایی ناتو برخوردارند. که این مسئله برای کشورهایی این چنینی امتیازی بسیار مهم تلقی می شود. لازم به ذکر است که در چارچوب این عملیات نیروهای یونانی و ایتالیایی حفاظت از سه کشور عضو ناتو در بالکان غربی را عهده دار هستند.[۲۳]، [۲۴]، [۲۵] علاوه بر موارد ذکر شده توجه به این نکته ضرورت دارد که برخی کشورهای بالکان غربی همچون آلبانی و مقدونیه شمالی با سایر پروژه های ناتو همچون گروه های نبرد چند ملیتی این سازمان همکاری دارند. گروه های نبرد چند ملیتی اگرچه در بالکان غربی مستقر نیستند، اما به دلیل آنکه چندین مقر از این گروه های نبرد در همسایگی بالکان غربی یعنی در کشورهای رومانی، بلغارستان و مجارستان واقع شده اند و برخی کشورهای منطقه نیز به همکاری با این گروه های نبرد وارد شده اند، توجه بدان اهمیت دارد. محل استقرار گروه های نبرد چند ملیتی ناتو در منطقه در نقشه شماره ۲ نمایش داده شده است:
نقشه ۲: محل استقرار گروه های نبرد چند ملیتی ناتو در اروپا
تحلیل و ارزیابی
اغلب کشورهای بالکان غربی در طول ۲۰ سال اخیر به عضویت ناتو درآمده اند. این در حالی است که روند عضویت این کشورها در اتحادیه اروپا هنوز با موانع اساسی مواجه است. در واقع ناتو با در پیش گرفتن سیاست درهای باز نسبت به این منطقه ضمن مشارکت در انجام اصلاحات امنیتی نظامی و غیرنظامی در کشورهای بالکان غربی، موفق شده است جایگاه خود را در این کشورها تثبیت کند. تا جایی که اعضای ناتو در بالکان غربی تمایل زیادی برای مشارکت در عملیات ها و ماموریت های اتحاد از خود نشان می دهند. حتی کشورهای غیر عضو منطقه همچون صربستان و بوسنی و هرزگوین نیز نسبت به حضور در ماموریت های ناتو در مناطق مختلف جهان مشتاق هستند. بررسی ها نشان دهنده آن است که حضور ناتو در منطقه کاملا ترکیبی است. بدین ترتیب که ناتو ابعاد نظامی و غیرنظامی امنیت را در ارتباط با شرکای بالکان غربی مورد توجه قرار داده و رویکردی مبتنی بر بازدارندگی و حفظ ثبات را در قبال این منطقه در پیش گرفته است. ناتو همچنین با راه اندازی پروژه ها و برنامه های امنیتی و نظامی مختلف تلاش کرده است از دهه ۱۹۹۰ بدین سو کشورهای بالکان غربی را به همکاری با خود ترغیب نموده، حضور خود در این منطقه را تثبت کرده و از این طریق بتواند بر مسیر پیشرفت این کشورها در حوزه امنیتی و دفاعی نظارت داشته باشد. نکته جالب توجه آن است که پروژه ها و برنامه های طراحی شده به وسیله ناتو تقریبا اغلب ابعاد امنیت را مورد توجه قرار داده اند. به گونه ای که از خردترین جنبه های امنیت نظیر تقویت حضور زنان در حوزه دفاعی، بهبود زندگی عمومی و تهدیدات سایبری تا بالاترین سطوح آن از جمله مدرن سازی ارتش ها، آموزش نیروهای مسلح و انهدام مهمات در قالب این پروژه ها مورد توجه قرار دارند. همین مسئله باعث شده است ناتو تا حدودی از همه لایه های امنیتی کشورهای بالکان غربی آگاهی داشته و در روند توسعه و اصلاحات امنیتی و دفاعی آنها به بازیگری اثرگذار تبدیل شود. با توجه به تمایل کشورهای منطقه برای همکاری با ناتو در قالب این پروژه ها می توان گفت حضور ناتو در بالکان غربی در مسیر گسترش قرار دارد و احتمالا در دهه های آینده این روند همچنان ادامه خواهد داشت.
[۱] https://research-and-innovation.ec.europa.eu/strategy/strategy-research-and-innovation/europe-world/international-cooperation/regional-dialogues-and-international-organisations/western-balkans_en#:~:text=The%20Western%20Balkans%20consists%20of,Montenegro%20%2C%20Kosovo%20*%20and%20Serbia%20.
[۲] https://www.natofoundation.org/western-balkans-dossier-twenty-years-of-nato-and-the-western-balkans/
[۳] https://www.nato.int/cps/fr/natohq/topics_136388.htm?selectedLocale=en
[۴] https://www.nato.int/cps/ge/natohq/news_233660.htm
[۵] https://www.nato.int/cps/fr/natohq/topics_136388.htm?selectedLocale=en
[۶] https://www.nato.int/cps/ge/natohq/news_233660.htm
[۷] https://mod.gov.mk/%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE-%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0%D1%82%D0%B0-%D0%B7%D0%B0-%D0%B2%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8-%D1%98%D0%B0-%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D1%80%D1%88%D0%B8-2/
[۸] https://shape.nato.int/page13612628
[۹] NATO Military Liaison Office
[۱۰] General Pierluigi Lodola
[۱۱] https://www.nato.int/cps/in/natohq/topics_50100.htm
[۱۲] https://jfcnaples.nato.int/mlo/about
[۱۳] https://jfcnaples.nato.int/hqsarajevo/we-are-nato/meet-the-team
[۱۴] Berlin Plus
[۱۵] https://jfcnaples.nato.int/hqsarajevo/nhqsa-mission
[۱۶] Kosovo Force (KFOR)
[۱۷] https://shape.nato.int/operations/operations-and-missions/nato-mission-in-kosovo-kfor
[۱۸] https://jfcnaples.nato.int/kfor/about-us/welcome-to-kfor/contributing-nations
[۱۹] https://jfcnaples.nato.int/hqsarajevo/nhqsa-mission
[۲۰] https://jfcnaples.nato.int/mlo/about
[۲۱] https://www.nato.int/nato-on-the-map/#lat=42.6629&lon=21.1655&zoom=1&layer-4&infoBox=86
[۲۲] Air Policing
[۲۳] https://www.nato.int/nato-on-the-map/#lat=42.438068&lon=19.265551&zoom=2&layer-4&infoBox=616
[۲۴] https://www.nato.int/nato-on-the-map/#lat=41.3275&lon=19.8187&zoom=2&layer-4&infoBox=63
[۲۵] https://www.nato.int/nato-on-the-map/#lat=41.997345&lon=21.427996&zoom=2&layer-4&infoBox=851
