ایران - یوریکا

نگارنده: محسن جلالی

این گزارش به مطالعه تحولات صورت گرفته در روابط امریکا و فرانسه پس از روی کار آمدن دولت‌های جدید دو کشور می‌پردازد و ظرفیت‌های ایجادشده برای پیشبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را موردبررسی قرار می‌دهد. دیدگاه‌های متفاوت دو کشور به‌ویژه در موضوع برجام این پرسش را مطرح کرده که آیا واگرایی امریکا و فرانسه می‌تواند فضایی را برای پیش‌برد برخی از ابعاد سیاست خارجی ج. ا. ایران ایجاد نماید؟

در پاسخ به پرسش فوق باید گفت که پیوندهای میان امریکا و فرانسه به‌ویژه در مواجهه با ایران، عمیق‌تر از آن است که بتوان تحولات مقطعی را به‌عنوان نشانه‌ای از واگرایی دو کشور در عرصه بین‌المللی در نظر گرفت. واقعیت این است که به‌رغم تمام اختلاف‌نظرها، فرانسوی‌ها همواره امریکا را مهم‌ترین متحد خود قلمداد کرده‌اند. این اتحاد به‌ویژه در عرصه نظامی- امنیتی از استحکام بسیار بالایی برخوردار است. امریکا و فرانسه در مقاطع مختلف تاریخی با تکیه‌بر روابط راهبردی خود نقش مکملی را در نظام بین‌الملل ایفا کرده‌اند. جان کری وزیر خارجه سابق امریکا فرانسه را قدیمی‌ترین متحد کشورش خوانده بود. این مسئله را می‌توان از حضور ژنرال دو لافایت در انقلاب امریکا، اهدای مجسمه آزادی در 1886 و تأثیر اندیشه فلاسفه‌ای همچون دو توکویل در فرهنگ سیاسی امریکا فهمید. امری که تاریخ تحولات دو کشور را به یکدیگر گره‌ زده است. بخش گسترده‌ای از روابط قدرت‌های بزرگ به‌ویژه در دنیای کنونی بر اساس مؤلفه‌های تجاری تنظیم می‌شود. امروزه اقتصاد بین‌الملل می‌تواند چارچوبی برای تبیین بسیاری از تحولات جهانی فراهم کند. بنابراین برای اینکه بفهمیم چرا روابط فرانسه و امریکا به‌رغم تحولات گسترده داخلی و بین‌المللی همچنان پایدار مانده و تا این حد درهم‌تنیده شده است، باید به ده مؤلفه که در جدول زیر ذکرشده توجه نماییم. امریکا و فرانسه در دو جنگ جهانی در یک جبهه جنگیده‌اند. ژنرال دوگل در جنگ سرد و بحران هسته‌ای کوبا در کنار امریکا ایستاد. اما با همه این‌ها وی بود که با تأکید بر لزوم حفظ استقلال فرانسه و خارج ماندن از رقابت‌های میان دو ابرقدرت، با رهبران امریکا درگیر شد. بنابراین نمی‌توان به‌سادگی با تکیه‌بر یک مؤلفه واحد، رفتار سیاست خارجی این دو را تحلیل نمود.  با همه این‌ها به نظر می‌رسد با توجه به تحولات یک دهه اخیر، فضای بسیار محدودی ایجادشده که با تکیه‌بر آن می‌توان در برخی از حوزه‌ها، شکاف‌هایی را در سیاست خارجی فرانسه و امریکا مشاهده کرد. در زیر به‌طور خلاصه به این موارد اشاره‌ شده است. نخست اینکه اروپا با چالش های متعددی در خاورمیانه ازجمله مدیریت بحران مهاجرت، مبارزه با تروریسم و حفظ صلح و ثبات در منطقه روبروست. در حال حاضر مسئله تهدید هسته‌ای ایران برای اروپا پایان‌یافته تلقی می‌شود. درنتیجه می‌توان فهمید که با توجه به مشکلات متعدد کنونی در خاورمیانه در کنار سایر چالش‌های داخلی و بین‌المللی که اروپا با آن دست‌به‌گریبان است، ازجمله بحران شبه‌جزیره کره، تهدید نظامی روسیه، گسترش جریان‌های راست افراطی، مسئله برکسیت، مسئله جدایی‌طلبی در اسپانیا و بسیاری مسائل دیگر، در حال حاضر اروپا به‌هیچ‌وجه مایل نیست با کنار گذاشتن برجام، دغدغه امنیتی جدیدی برای خود ایجاد نماید. دوم اینکه فرانسه به‌خوبی می‌داند، برای تأثیرگذاری در تحولات منطقه به‌ویژه در عراق و سوریه، نمی‌تواند صرفاً به امریکا و متحدان سنتی عرب خود تکیه کند. بلکه روند شکل‌دهی به آینده منطقه بیشتر از مسیر مسکو، تهران و آنکارا می‌گذرد. بنابراین دولت جدید فرانسه رویکرد عمل‌گرایانه‌ای را در دستور سیاست خارجی خود قرار داده است. به‌عنوان نمونه فرانسه از تأکید بر لزوم کناره‌گیری بشار اسد (به‌طور مقطعی) صرف‌نظر کرده و ایران را به‌عنوان یکی از قدرت‌های منطقه‌ای تلقی می‌کند که می‌تواند در رابطه با حل بحران‌های خاورمیانه (و حل بحران مهاجرت و تروریسم در اروپا) تأثیرگذار باشد. با توجه به اختلاف فرانسه و امریکا در دو جنگ عراق و افغانستان از یک‌سو و اختلاف بر سر حمله نظامی به سوریه در 2013 از سوی دیگر، باید پرسید آیا فرانسه همچنان می‌تواند برای تأمین اولویت‌های امنیت ملی خود و مهار تروریسم صرفاً به متحد خود در آن‌سوی آتلانتیک تکیه نماید. واقعیت این است که این وضعیت در دو دهه اخیر به‌تدریج تغییر کرده است. اولاً امریکا در مواردی همچون جنگ عراق، نشان داده است که رفتار خود را لزوماً در چارچوب چندجانبه گرایی تعریف نمی‌کند. بلکه آماده است بر اساس منافع ملی و یک‌جانبه‌گرایی اقدام نماید و منافع سایر متحدان را نادیده بگیرد. در حال حاضر نیز به نظر می‌رسد امریکا بدون توجه به منافع متحدان اروپایی خود، تنها بر اساس اولویت‌های سیاست داخلی در حال کنار کشیدن از برجام است. بنابراین پرسش این است که آیا همگرایی با امریکا در عرصه سیاست خارجی می‌تواند در همه موارد منافع فرانسه و امنیت ملی این کشور به‌ویژه در مبارزه با تروریسم را تأمین نماید. به‌علاوه آیا چنین مسیری می‌تواند منافع اقتصادی فرانسه و همچنین پرستیژ و نفوذ سیاسی این کشور در تحولات خاورمیانه را حفظ کند. در حال حاضر بازیگران نوظهور منطقه‌ای ازجمله روسیه و ایران، تسلط سنتی امریکا بر تحولات خاورمیانه را به چالش کشیده‌اند. بنابراین دولت فرانسه، گرچه هنوز بخش مهمی از سیاست خارجی و برنامه‌های راهبردی خود به‌ویژه در حوزه خاورمیانه را با متحد فرا آتلانتیکی‌اش هماهنگ می‌کند، بااین‌وجود ناچار است ضمن ایجاد نوعی توازن در سیاست عربی خود، روزنه‌هایی را برای همکاری با قدرت‌های کنونی منطقه خاورمیانه در نظر بگیرد. واقعیت دیگر این است که فرانسه در زمینه نظامی آمادگی انجام عملیات جدیدی در خاورمیانه را ندارد. بسیاری از فرانسویان از عملیات نظامی در لیبی انتقاد می‌کنند. علاوه بر این عملیات این کشور در مالی نیز بسیار پرهزینه بوده و آینده مبهمی دارد. بنابراین می‌توان فهمید چرا فرانسه به دنبال ایجاد توازن در سیاست عربی خود و توجه به بازیگران جدید همچون ایران است. در این میان جذابیت‌های اقتصادی بازار ایران نیز برای فرانسه اهمیت دارد. البته نباید فراموش کرد، از یک‌سو اقتصاد ایران نمی‌تواند به‌عنوان ابزاری برای ایجاد شکاف میان دو متحد قدیمی تلقی شود و از سوی دیگر فرانسه از تجارت و سرمایه‌گذاری در کشورهای عربی سود قابل‌توجهی به دست می‌آورد، بااین‌وجود فرانسه و سایر کشورهای اروپایی از هر فرصتی برای گسترش روابط تجاری و استفاده از بازارهای جدید به‌منظور حل مشکلات داخلی خود استفاده خواهند کرد. درمجموع به نظر می‌رسد رویکرد جدید دولت فرانسه ترکیبی خواهد بود از سیاست مهار ایران (که در هماهنگی با امریکا پیش می‌رود) و همچنین استفاده از ظرفیت‌های استراتژیک و اقتصادی ایران که در مقطع کنونی به‌ویژه پس از امضای برجام حاصل‌شده است.